Kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju dzieci spełniają czynniki środowiskowe. To właśnie rodzina jest podstawową komórka kształtującą osobowość dziecka. Wszystko co łączy i dzieli rodzinę jak w zwierciadle odbija się na dzieciach i wywiera określony wpływ na rozwój ich osobowości i charakteru. Rodzina jest środowiskiem życiowym niemal każdego człowieka, powinna więc stanowić kluczowe środowisko życia i wychowania młodego pokolenia.
Każda rodzina powinna opiekować się swoimi dziećmi, szanować je i kochać. Dziecko nie zasługuje na bicie i złe traktowanie, do prawidłowego funkcjonowania potrzebna jest mu tylko miłość.
To nie prawda, że dziecko bite jest bardziej posłuszne i staje się lepszym człowiekiem. Przemoc upokarza, powoduje cierpienie i nieobliczalne szkody, rodzi nienawiść i pragnienie odwetu.
Pojęcie rodziny i jej struktura
Rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa, stanowi jego najmniejszą a zarazem podstawową komórkę. Jest środowiskiem życiowym każdego człowieka i odgrywa doniosłą rolę w procesach socjalizująco – wychowawczych.
Rodzina to maleńkie społeczeństwo, w którym każdy ma swoje prawa i obowiązki, które odpowiadają sobie nawzajem i stanowią jakby dwa oblicz życia społecznego.
Dzieci mają prawo do wychowania i utrzymania – są to obowiązki rodziców. Rodzice zaś mają prawo do szacunku i czci – to są obowiązki dzieci. Nie można tylko żądać i brać, trzeba też umieć dawać to, co się innym należy, to znaczy: trzeba wypełniać swoje obowiązki. Człowiek powinien być mocno związany ze swoją rodziną. Ale, czy zawsze tak jest? Niestety! Istnieją rodziny, które nie przyciągają i nie budzą tęsknoty, gdy się je opuści. Są to rodziny nieszczęśliwe, takie, które nie potrafiły stworzyć prawdziwej więzi między swoimi członkami. Mówi się czasami o takich rodzinach, że ludzie żyją w nich jak w hotelu; przychodzą do domu tylko po to, aby zjeść i przespać się. Nic ich poza tym nie łączy. Każdy żyje własnym życiem.
W życiu wspólnym należy pamiętać o tym, że mamy do czynienia tylko z ludźmi. A ludzie mają nie tylko zalety, ale mają też i wady, popełniają błędy. Dlatego do dobrego współżycia konieczna jest wzajemna wyrozumiałość. Kto potrafi być wyrozumiały dla cudzych słabości, nie potępia drugiego za byle co, jest cierpliwy, ten przyczynia się w dużym stopniu do podtrzymania dobrej atmosfery w domu.
Rodzina składa się z ludzi różnego wieku i różnych zainteresowań. Co innego interesuje starszych, a co innego pasjonuje młodych. Jeśli ktoś nie potrafi tego zrozumieć i samolubnie narzuca innym swoje gusta i upodobania, staje się przyczyną wielu kłótni i niepokojów. Dotyczy to spraw zarówno codziennych, jak i tych ważniejszych, bardziej zasadniczych.
Zadania i funkcje wychowawcze rodziny
Rodzina stanowi podstawowe środowisko życia i wychowania młodego pokolenia. Zakłada ją małżeństwo, które czuje się gotowe do podjęcia funkcji opiekuńczych i wychowawczych wobec mającego narodzić dziecka. Pojawienie się malucha jest najważniejszym wydarzeniem w życiu małżeństwa i stanowi o jego wejściu w nowy okres rozwoju.
Z chwilą pojawienia się nowego członka rodziny miłość małżonków utrwala się i rozszerza, gdyż obejmuje nie tylko ich samych, ale i owoc ich wzajemnej miłości – dziecko. Żyją już nie tylko dla siebie jako mąż i żona, ale stają się ojcem i matką. Ich dom staje się domem rodzinnym w którym dziecko otoczone zostaje miłością ojcowską i macierzyńską.
Rodzice dbają o rozwój fizyczny, troszczą się o jego zdrowie, higienę i pożywienie. W rodzinie poznaje mowę ojczystą, żyje razem ze swoim rodzeństwem, spotyka się z krewnymi i przyjaciółmi, poznaje swoje otoczenie, a przez to zdobywa coraz więcej wiadomości o ludziach i o otaczającym go świecie.
Atmosfera domu rodzinnego i postępowanie członków rodziny wyrabiają w dziecku uczciwość, prawdomówność, sprawiedliwość, miłość itp., które są konieczne do życia w społeczeństwie. Tego uczą rodzice przede wszystkim swoim własnym przykładem. Do rodziców należy stworzyć taką atmosferę rodzinną, przepełnioną miłością i szacunkiem do ludzi, aby sprzyjała całemu osobistemu i społecznemu wychowaniu dzieci.
W rodzinie dziecko spotyka się po raz pierwszy z drugim człowiekiem. Uczy się współżycia z innymi: posłuszeństwa rodzicom, zrozumienia rodzeństwa, prawdziwej miłości bliźniego. Rola rodziców polega nie tylko na szeroko pojętej opiece, lecz mają oni decydujący udział w kształtowaniu się osobowości dziecka, jego świata myśli, uczuć, dążeń oraz w tworzeniu się obrazu siebie samego, poczucia własnego „ja”.
Rodzicielska miłość powinna być taka, by w dziecku wzbudzała wrażliwość serca na otaczający świat, do wszystkiego co stworzył człowiek, a przede wszystkim do samego człowieka.
Każde dziecko mając przy sobie rodziców czuje się szczęśliwe, akceptowane i bezpieczne. Przez zamierzone oddziaływanie opiekuńcze i wychowawcze, rodzina powinna przyczyniać się do fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju dziecka. Oczywiście dla prawidłowego rozwoju dziecka – niezbędne są obie postacie roli – męska i kobieca. Od męskiej roli oczekuje się dzielności, siły, zaradności, odpowiedzialności za podejmowane zadania, czuwania nad przestrzeganiem norm społecznych oraz stwarzania oparcia dla żony i całej grupy rodzinnej.
Od kobiecej roli matki oczekuje się natomiast serdeczności, ciepła, wyrozumiałości, tworzenia atmosfery emocjonalnej w rodzinie, zrozumienia i zaspakajania potrzeb innych.
Rodzina jako najwcześniej oddziałujące środowisko socjalizujące ma decydujący wpływ na przyszły kształt i strukturę osobowości dziecka. To rodzice dają ogólne przygotowanie do życia. W rodzinie bierze początek wychowanie społeczne. W niej zapuszczają się korzenie, z których później wyrastają gałęzie, kwity i owoce.
W rodzinie dziecko powinno się spotkać po raz pierwszy z wartościowaniem: to właśnie rodzice muszą uczyć swoje pociechy tego co dobre a co złe, co wolno robić, a czego się zabrania. Te bardzo proste w swojej formie informacje tworzą zrąb wiedzy małego człowieka.
Rodzina, która prawidłowo wypełnia zadania wychowawcze może najbardziej skutecznie przeciwdziałać wszystkim niekorzystnym zjawiskom zarówno w okresie dzieciństwa, jak i w okresie intensywnego dojrzewania młodzieży, kiedy to wzrasta krytycyzm, poszukiwanie swojego miejsca, a jednocześnie zaznacza się silne oddziaływanie nie zawsze wychowawczo korzystne – grup rówieśniczych. W związku z tym rodzice zawsze powinni być obok swoich dzieci i nieść im pomoc.
W każdym okresie życia rodzice powinni stanowić dla swych dzieci wzory osobowe. Dzięki temu dziecko wzoruje swe zachowanie na zachowaniu osób darzących je uczuciem i znaczących w jego życiu. Ma to ogromne znaczenie. Okazuje się bowiem, że proces identyfikacji, czyli podejmowanie sposobów zachowań i postaw od rodziców czy innej osoby, jest pobudzony i ożywiony przez to, że osoba ta darzy dziecko uczuciem, a nie przejawia wobec niego dystansu emocjonalnego, nie ignoruje czy odtrąca.
Dzięki rodzinie dziecko zdobywa wiadomości o życiu, kształtuje nawyki i przyzwyczajenia, uczy się umiejętności współżycia z ludźmi, przygotowuje się do przyszłej samodzielnej działalności. Dziecko przyswajając sobie umiejętności reagowania na zakazy i nakazy rodziców rozwija pierwsze powściągi i zdobywa początki kierowania swoim działaniem. Ucząc się postępować według norm społecznych, zaczyna je już w wieku przedszkolnym przyswajać i tworzyć własny ośrodek dyspozycyjny dla swego postępowania. Zaczyna budować własny świat wartości. W tym wielostronnym rozwoju dorośli mają znaczący i nieodzowny wpływ, mogą wydatnie pomóc dziecku owym umiejętnym postępowaniem i przykładem.
Postawy rodziców w zaspokojeniu psychicznych potrzeb dziecka
Nie ulega wątpliwości, że rodzina stanowi dla dziecka najlepsze naturalne środowisko rozwojowe dzięki możliwości otoczenia go indywidualną opieką i zaspokojenia jego potrzeb.
Jednym z istotnych zadań rodziców jest zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka.
Najistotniejszymi potrzebami są:
? potrzeba doznawania i wymiany uczuć;
? potrzeba przynależności i kontaktu z rodzicami;
? potrzeba samourzeczywistnienia i poszanowania praw osobistych.
Zaspokojenie przez rodziców powyższych potrzeb wobec dziecka wpływa na rozwój i ukształtowanie jego osobowości. Jedną z podstawowych potrzeb dziecka jest potrzeba życzliwości, ciepła i miłości. Zaspokojenie tej potrzeby stymuluje osiągnięcia rozwojowe. Dziecko szybciej się rozwija w zakresie sprawności umysłu, sprawności fizycznej i kontaktów społecznych, kiedy ma zapewnione poczucie bezpieczeństwa, a więc uchronione jest od lęków i zaburzeń równowagi psychicznej. Dziecko, gdy jest oczekiwane, samym swym pojawieniem się budzi radość rodziców, a radość rodzi akceptację , ciepło, życzliwość, cierpliwość i tolerancję.
Dziecko jednak potrzebuje nie tylko radości i biernej obecności rodziców. Potrzebuje także kontaktu z nimi, ich czujności i współdziałania. W okresie niemowlęctwa niezaspokojenie potrzeby kontaktu z dorosłymi powoduje opóźnienie rozwoju psychoruchowego i pojawienie się patologicznych reakcji w postaci ruchów przymusowych, kiwania się itp.
U dziecka w drugim i trzecim roku życia przy niezaspokojeniu potrzeby kontaktu z dorosłymi następuje opóźnienie rozwoju mowy i funkcji poznawczych. Mowa i umysł dziecka rozwijają się m.in. przy okazji adresowanych do niego wypowiedzi, które dotyczą codziennych przedmiotów i prostych zdarzeń otaczającego świata. Dzięki nim dziecko uczy się rozumieć mowę i rozpoznaje przedmioty, a następnie, pobudzane przez kontakt z dorosłymi do aktywności, samo zaczyna coraz więcej mówić, a wspólna zabawa z rodzicami sprzyja kształtowaniu funkcji poznawczych.
Dobry kontakt z rodzicami wpływa na kształtowanie się u dziecka pozytywnego obrazu, samego siebie oraz obrazu świata, który wydaje się interesujący i ciekawy.
Następna potrzeba to potrzeba samourzeczywistnienia, wyrażająca się u małego dziecka aktywnością w zakresie poznania i działania. Aprobata i oznaki zadowolenia rodziców z osiągnięć rozwojowych dziecka oraz stwarzanie warunków korzystnych dla jego rozwoju stymulują wzrost i rozwój dziecka jako niepowtarzalnej indywidualności. Z potrzebą samourzeczywistnienia łączy się potrzeba szacunku dla rozwijającej się odrębnej jednostki, jej wpływów i osiągnięć na miarę wieku rozwojowego. Rodzice zaspakajający tę potrzebę, nie wzoru, jaki sobie wyznaczyli, nie licząc się z indywidualnymi uzdolnieniami i możliwościami syna czy córki. Zaspakajanie potrzeby szacunku prowadzi do wytworzenia u dziecka poczucia własnej wartości, wiary we własne siły, pewności siebie, poczucia , że jest się pożytecznym i potrzebnym na świecie.
Postawy wychowawcze rodziców są jednym z istotnych czynników kształtujących osobowość dziecka.
Zasady i metody stosowane przez rodziców w wychowaniu dzieci wiążą się ściśle z ich określonymi postawami życiowymi. Każda ma trzy składniki: uczuciowy, myślowy i działania. Najważniejszy jest składnik uczuciowy wyznaczający kierunek i charakter myślenia oraz kierunki działania.
Do prawidłowych postaw opiekuńczych należą: akceptacja dziecka, współdziałanie z dzieckiem, dawanie dziecku rozumnej swobody oraz uznanie jego praw.
Rodzice powinni zaakceptować swoje dziecko takim, jakie jest ze wszystkimi jego zaletami i wadami. Nie oznacza to bezkrytycznego stosunku do niego, lecz wysoki stopień empatii i tolerancji. Zrozumienie jego indywidualnych potrzeb oraz problemów. Postawa taka sprzyja ukształtowaniu u dziecka zdolności do wyrażania uczuć oraz przywiązania do innych. Z akceptacją przez rodziców wiąże się darzenie go zaufaniem i dawanie mu właściwej dla jego wieku rozumnej swobody w zakresie zabawy, nauki i pracy. Postawę tę można określić jako postawę otwartego serca.
Rodzice powinni także współdziałać z dzieckiem. Konsekwentne wspólne działanie, wspólne rozmowy, zabawy, wspólne spędzanie wolnego czasu powoduje ufność wobec dorosłych, szukanie u nich pomocy, porady i wsparcia. Dziecko wówczas staje się wytrwałe oraz zdolne do pracy i zabawy z innymi ludźmi.
Rodzice przejawiający właściwe postawy wobec dziecka z chęcią otaczają je opieką, dostrzegają i zaspakajają jego potrzeby, mają duży margines cierpliwości, gotowości, tłumaczenia i wyjaśnienia. Łatwo też nawiązują z dzieckiem kontakt. Jest on przyjemny dla obu stron, oparty na wzajemnej sympatii zrozumieniu. Cieszą się dzieckiem, widzą w nim wzrastającą, odrębną jednostkę z własnym życiem. Rodzice o właściwych postawach są zdolni do obiektywnej oceny dziecka dzięki zachowaniu odpowiedniego dystansu wobec niego, a zarazem akceptacji jego osoby.
Każdej z wymienionych właściwych postaw opiekuńczych, sprzyjających zaspokojeniu psychicznych potrzeb dziecka, odpowiada niestety postawa przeciwna i wychowawczo niewłaściwa. Postawami tymi są: postawa odtrącenia dziecka, unikania go oraz postawa nadmiernie wymagająca.
Postawę unikającą cechuje ubóstwo uczuć lub wręcz obojętność uczuciowa rodziców. Przebywanie z dzieckiem nie stanowi dla nich przyjemności. Unikanie kontaktu z dzieckiem sprawia, że staje się ono uczuciowo niestałe, niezdolne do wytrwałości i koncentracji w nauce, nieufne, bojaźliwe i łatwo wpada w konflikty z rodzicami czy szkołą. Dziecko takie czuje się odtrącone i niepotrzebne.
Przy postawie odtrącającej – dziecko jest odczuwane jako ciężar i nierzadko rodzice poszukują zakładu, który by przejął ich obowiązki i uwolnił od tej niewygody. Rodzice przejawiający tę postawę nie troszczą się o dziecko, nie zaspakajają nawet jego podstawowych potrzeb materialnych. Nie troszczą się o jego zdrowie, należyte wyżywienie i ubranie. Odtrącenie powoduje zastraszenie, bezradność, lękliwość, a także reakcje nerwicowe.
Przy postawie nadmiernie wymagającej, zmuszającej i korygującej
dziecko jest zwykle naginane do wytworzonego przez rodziców postępowania. Rodzice starają się kształtować i wychowywać je według własnych idealnych wzorów. Stawiają dziecku wysokie wymagania, często nie liczą się z jego możliwościami i zainteresowaniami. Dziecko nie ma wówczas swobody działania, spotyka się z ciągłą dezaprobatą i krytyką. Rodzice ciągle żądają od dziecka ciągłych sukcesów. W takich warunkach życia staje się ono nadmiernie nerwowe i pobudliwe lub na odwrót – skłonne do depresji i stanów lękowych. Ciąży na nich autorytet dorosłych, a ponieważ nie potrafią sprostać wszystkim wymaganiom, rodzi się u niego poczucie winy za własną nieudolność. Nadmierne wymagania sprzyjają kształtowaniu się takich cech jak: brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość czy przewrażliwienie i uległość.
Zdrowy i wszechstronny rozwój dziecka, zarówno fizyczny, jak i duchowy, indywidualny, jak i społeczny, zależy od poczucia bezpieczeństwa i stałości. Dziecko nie znosi niepokoju i niepewności, potrzebuje natomiast miłości, bezpieczeństwa i akceptacji. Potrzeba bezpieczeństwa, uczucia stałości, trwania, pewnej stabilizacji jest podstawą potrzebną, która powinna być zaspokajana przez rodziców. Dziecko ma wtedy pewność, że nic mu się nie stanie, a wszystkie kłopoty będą właściwie rozwiązane.
Dziecko chce być kochane i pragnie odwzajemniać swoje uczucie – dlatego bardzo ważna jest potrzeba miłości.
Z potrzebą tą łączy się chęć podziwu i uznania. Brak zaspokojenia tych pragnień może być przyczyną nieprzystosowania jednostki. Dziecko, które nie jest kochane, staje się samolubne, agresywne, nie umie współżyć z innymi, jest nielubiane przez otoczenie i konfliktowe, występuje u niego brak poczucia winy, uważa się za pokrzywdzone w życiu.
Opracowała: Małgorzata Turbiasz
